Alkierz – wysunięta narożna część budynku kryta własnym dachem, często stosowana w zamkach i dworach
Arkada – łuk wsparty na dwóch filarach. Jest to element ozdobny wykorzystywany we wszystkich stylach architektonicznych. W zamkach występuje m.in. w krużgankach i loggiach
Attyka – ozdobny element architektoniczny stosowany główne w okresie renesansu. Stanowi go ścianka wysunięta ponad mur budowli wraz ze zwieńczeniem zwanym grzebieniem. Ścianka pokryta jest zwykle ozdobnym fryzem. Przykładem pięknej attyki jest np. zamek w Baranowie Sandomierskim. Na Śląsku często występuje specyficzna odmiana attyki złożona z odcinków koła np. w Bolkowie
Barbakan – murowana okrągła budowla znajdująca sie przed bramą wjazdową, połączona z nią tzw. szyja bramną. Pierwsze barbakany stawiali Arabowie, a do Europy forma ta dotarła w XIII w. Ich zadaniem było zabezpieczenie bramy. Najlepszym przykładem w Polsce jest barbakan krakowski, choć brak tam murów szyi bramnej
Barok – styl w sztuce zapoczątkowany w II poł. XVII w. we Francji. Cechuje go monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, przerywanie gzymsów, powierzchnia ścian zewnętrznych i wewnętrznych otrzymała linię zmienną, uzyskano ciekawe efekty światłocieniowe przez wygięcie elewacji, wnętrza zdobiono sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Budynki związane są z otoczeniem, pojawiają się fontanny, mosty, pomniki, ogrody. Zamki i pałace barokowe mają często kształt litery U
Basteja – rodzaj baszty obronnej wprowadzony w XV w. wraz z rozwojem broni palnej. Basteja miała grube mury i kilka kondygnacji z otworami strzelniczymi z których rażono wroga. Znanym teoretykiem fortyfikacji bastejowej był malarz niemiecki Albrecht Durer
Bastion – popularny element nowożytnej fortyfikacji stosowany od XV w., zastąpił basteje. Był to zwykle pięciokątny obiekt w murach obwodowych stojący w narożach i wysunięty do przodu w celu łatwego ostrzeliwania wroga (przede wszystkim z artylerii) atakującego mury. Przed bastionem zawsze była fosa. Część przednia bastionu od strony wroga ułożona w szpic nazywa się “czołem’, natomiast jego tylne boki połączone z kurtyną to ‘barki’. Bok otwarty do wnętrza twierdzy to szyja. Na przestrzeni lat fortyfikacje bastionowe były udoskonalane, a ich założenia przy użyciu skomplikowanych obliczeń matematycznych modyfikowane. W Polsce fortyfikacje bastionowe najwcześniej próbowano zastosować w Rożnowie, z tym że była to wczesna forma bastionu zwana beluardą (zachowana jest do dziś). Pierwsze pełne założenie bastionowe zastosowano w zamku Radziwiłłów w Nieświeżu i Szarogrodzie – zamku Zamoyskich
Beluarda – patrz hasło Bastion
Blanki – zębate zwieńczenie murów obronnych zamków i miast. Umożliwiały obrońcom oddanie strzału np. z kuszy i ukrycie się przed ostrzałem wroga. W średniowieczu były stosowane zarówno w zamkach jak i murach miejskich, dobrym przykładem jest tu Szydłów. Blanki zwane są też krenelażem
Boniowanie – dekoracja stosowana na zawnętrznej stronie budynku. Polegała na żłobieniu w murze poziomych i pionowych bruzd, sprawiających wrażenie że budowla zbudowana jest z dokładnie dopasowanych kamiennych ciosów lub płyt. Boniowanie często spotyka się przy bramach i narożach zamków
Brona – metalowa lub drewniana krata, stanowiąca dodatkowe umocnienie średniowiecznej bramy warownej, zawieszona na łańcuchach i podnoszona za pomocą specjalnych mechanizmów
Dansker – zamkowa ubikacja w formie wykuszu lub małej wieży na zewnątrz zamku, połączona z nim krytym mostkiem. Używana też do obrony. Pojęcie to było nawet wykorzystane w teleturnieju Milionerzy
Donżon – murowana wieża stawiana w pierwszych murowanych zamkach. Charakterystyczną jej cechą jest to iż nigdy nie stykała się z innymi budynkami czy murami zamkowymi. Było to miejsce ostatniej obrony dlatego wejście do donżonu znajdowało się na wysokości kilku metrów, najczęściej sześciu, a schody do niego prowadzące były drewniane. W razie wejścia wroga do zamku schody były podpalane a załoga broniła się do upadłego w wieży. Zazwyczaj w piwnicach pod donżonem znajdowało się więzienie. Donżon zwany jest też stołpem
Dormitorium – sypialnie braci zakonnych (Krzyżaków)
Działobitnia – stanowisko ogniowe baterii wraz ze schronami dla obsługi i składu amunicji
Eksedra – półkolista nisza złożona z kolumn. Po jej wewnętrznym obwodzie biegniae kamienna ława. Stosowana zwykle w kościołach. W założeniach zamkowych eksedry budowano w ogrodach np. w Łańcucie
Folwark – większe gospodarstwo szlacheckie typu rolnego lub rolno-hodowlanego zatrudniające chłopów najemnych lub pańszczyźnianych
Fortlicjum – dwór obronny, niewielki obiekt warowny. Zwykle otoczony fosą i wałami, często z bastionami lub bastejami
Fosa – najwcześniej chyba stosowana część fortyfikacji. Głęboki rów mający utrudnić wrogowi dotarcie pod mury. Fosa mogła być napełniona woda lub sucha. Często przy okazji służyła też do hodowli ryb na potrzeby mieszkańców zamku. Podczas oblężenia atakujący zasypywali ją gałęziami
Fryz – element wystroju architektonicznego na który składa się dekoracyjny pas malowany lub rzeźbiony. Zazwyczaj z motywami roślinnymi bądź antycznymi
Gotyk – styl w sztuce zapoczątkowany w XII w. we Francji. Stanowi szczytowe osiągnięcie średniowiecznej kultury rycerskiej, mieszczańskiej i zakonnej. Gotyk był przede wszystkim stylem sakralnym. W architekturze charakterystyczna jest strzelistość, krzyżowo-żebrowe sklepienia, ostre łuki, przypory duże okna witrażowe. Znacznie wzrosła wtedy wysokość budowli
Hełm – zwieńczenie wieży
Hurdycja – rodzaj drewnianego ganku strażniczego na zewnątrz murów. Hurdycje w podłodze posiadały otwory, przez które można było razić wroga pod samym murem kamieniami, smołą itp.
Kapitularz – duża reprezentacyjna sala używana przez zakon krzyżacki do ważnych zgromadzeń i obrad. Zwykle sąsiadowała z kaplicą
Kartusz – ozdobne tło lub obramowanie w stosowane np. w tarczach herbowych i tablicach z inskrypcjami. Bardzo popularny motyw zdobniczy od czasów renesansu
Kawaliera – mała wieżyczka używana do bezpiecznej obserwacji okolicy, umieszczana na bastionach
Kordegarda – pomieszczenie dla straży. Zwykle obok bramy wjazdowej
Krenelaż – patrz hasło Blanki
Krużganek – ganek ciągnący się wzdłuż zewnętrznych murów budowli. Spełniał funkcje komunikacyjne pomiędzy komnatami i budynkami. Zazwyczaj krużganki otaczają wewnętrzny dziedziniec zamkowy
Krypta – mroczne pomieszczenie pod kaplicą lub kościołem, gdzie umieszczano trumny ze zwłokami
Kurtyna – odcinek muru obronnego wzdłuż linii prostej. Zwykle pomiędzy dwoma bastionami lub bastejami. Obrońcy bronili go z flanki (z boku) np. z wysuniętych bastionów
Machikuł – rodzaj murowanego ganku na zewnątrz murów. Machikuł posiadał w podłodze otwory, przez które można było razić wroga pod samym murem kamieniami, smołą itp. dekorowany. Budowana była na zewnątrzej stronie budowli lub na dziedzieńcu, stanowiła punkt widokowy.
Maszkaron – ludzko-zwierzęca twarz często bardzo groteskowa rzeźbiona na murach, zwykle na dziedzińcach np. w Pieskowej Skale, Baranowie Sand.
Maszkaron – ludzko-zwierzęca twarz często bardzo groteskowa rzeźbiona na murach, zwykle na dziedzińcach np. w Pieskowej Skale, Baranowie Sand.
Ornament – motyw zdobniczy w architekturze
Ostrokół – patrz hasło Palisada
Pallazzo in fortezza – włoskie określenie zamków pojawiających się od XVI w. Była to bogata rezydencja pałacowa otoczona nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi
Palisada – element fortyfikacji stosowany w starożytności i średniowieczu. Drewniana ściana zbudowana z wbitych w ziemię grubych zaostrzonych u góry pali, często posiadała strzelnice. Zwana też ostrokółem
Pilaster – występujący w ścianie płaski pionowy filar. Pilastry były zwykle bogato zdobione, na kształt kolumn, ale pełniły też funkcje wzmocniające konstrukcję
Polichromia – wielobarwne malowidło ścienne. Może być wykonane techniką al fresco czyli farba jest kładziona na mokry jeszcze tynk lub al secco gdzie farba jest kładziona na tynk wyschnięty. Polichormie moga przedstawiać zarówno jakieś sceny jak i ornamenty roślinne
Portal – ozdobne obramowanie wejścia lub bramy. W poszczególnych epokach stosowane były różne wzory ozdobne. Często wkomponowywano w nie herb właściciela obiektu
Refektarz – sala jadalna w zamkach krzyżackich, zwykle pięknie zdobiona. Odbywały się tu codzienne odprawy robocze
Renesans – styl w sztuce zapoczątkowany w XV w. we Florencji we Włoszech. W architekturze zaznaczył się powrót do wzorów antycznych. Najważniejsze typy architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, zamki-pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza, zwykle z wewnętrznym dziedzińcem. W konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady z arkadami, proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, w elewacjach boniowanie, mury zwieńczane były attykami.
Ryzalit – wysunięty do przodu fragment elewacji budynku bądź muru, nie będący wydzeloną częścią lecz tworzący z resztą całość
Sgraffito – technika zdobienia ścian polegająca na nałożeniu wielu kolorowych warstw tynku a następnie wydrapywaniu w nich wzorów
Sklepienie – konstrukcja zamykająca pomieszczenie od góry. Wyróżniamy kilka rodzjów sklepień: kolebkowe, krzyżowe, gwiaździste, krzyżowo-żebrowe i inne
Stiuk – technika zdobienia ścian i sufitów dekoracjami z mieszaniny gipsu, piasku, wapna, pyłu marmurowego i barwników. Stiukiem wykonane są sztukaterie
Stołp – patrz hasło Donżon
Szkarpa – element konstrukcyjny stosowany przede wszystkim w architekturze gotyckiej przystawiony do ściany w celu podparcia całego budynku
Sztukateria – ozdobne malowidło ścienne lub sufitowe wykonane techniką stiukową
Wykusz – nadwieszona część budynku wystająca poza ścianę, nie sięgająca fundamentów. Wykusze były zwykle bogato ozdobione. Stosowano je jako część kaplic zamkowych albo miejsce intymnych rozmów. Mogły pełnić rolę obronną lub sanitarną (zawieszone nad fosą stanowiły ustęp np. w Ojcowie)
Zendrówka – specjalnie wypalana cegła, stosowana w głównie w architekturze gotyckiej do zdobienia ścian. Tworzoną nią różne wzory, najczęściej były to romby
Żebro – wypukły łuk o bogatym profilu podpierający sklepienie